Bilbo - Norbanakoarena baino “auzolanaren” filosofia aplikatu izan du jorratutako arloetan. Hala ere, bere izen eta abizenei lotuta daude euskal zuzenbidea aldeztu zein hizkuntza juridikoa darabilten lan aipagarriak argitaratu izana. Azken urteotan, bereziki, Euskaltzaindiaren eredu ireki eta dinamikoa bultzatzegatik gailendu da bere jarduera. Ikusteko dago bere jarraipena Akademiaren buru bezala -aurten ospatuko dira hauteskundeak-, baina atzera begiratzerakoan, lortutakoa eta lortzeke dagoena alderatzean, atsekabe bat soma-tzen zaio. Izan ere, belaunaldi berriek euskararen alde lanean hasi ziren horiek hizkuntzarekiko zuten “atxikimendua” galdu egin dutela uste du.
Euskaltzaindiaren izenean hainbat sari jaso dituzu. Honakoan zure ibilbidea da Sabino Arana Fundazioak aitortzen duena.
-Sariak izan ditut, baina gehienbat lan bat egin dudalako. Ohituta nago, horregatik honek halako kezka sor-tzen dit. Beti ulertu izan dut gure lana auzolan bezala eta horretan taldeak eratu behar direla. Eta talde horren aitzindaritza eraman behar baldin bada ere, talde lana izan behar dela.
Laudorioak jasotzea baino, nahiago izan duzu lanaz berba egitea.
-Juan Mariri (Atutxa) esan niona: ohore bat da saria, baina nire filosofia sekula ez da izan norbanakoarena, baizik eta auzolanarena. Hori erakutsi didate gure aurrekoek. Nire ibilbidea modu dinamiko batean ulertzen dut. Beti saiatu izan naiz herri honek nire ikuspegitik dituen premia batzuei erantzuna ematen. Zuzenbidekoa eta euskalduna izanez, bi bideak uztar-tzen saiatu naiz.
Eta nola jorratu duzu?
-Alde batetik Euskal Zuzenbidea aldezten maisu on bat izan nuen: Adrián Celaya. Bere ildotik joan naiz. Bestetik, ofizialtasunaren ondorioz euskararen erabilerak mundu juridikoan izan duen eraginean saio batzuk egin izan ditut. Batez ere belaunaldi berriei transmititzen Deustuko Unibertsitatean eta argitalpenak, testu liburuak... sortzen. Gero sinergiak bilatzen euskal kulturaren eragileen artean Euskal Herri osoan. Euskararen normalizazio eta normatibizazio bidean ekarpenak egin ditut.
Zuzenbidea ikasi zenuenean pentsaezina izango zen ikasketak euskaraz egitea, ezta?
-Francoren azken garaian euskararen mugimendua gora zetorren. Guk Deustuko Unibertsitatean ohiko programa akademikotik kanpo bagenuen aukerarik ikastaroak egiteko. Aita Luis Villasanteren hitzaldi bat daukat gogoan; zuzenbidea, kimika zein ekonomia euskarazko prosa egiteko behar genuela zioen. Liluratuta gelditu nintzen.
Nola hasi zineten euskara txerta-tzen mundu akademikoan?
-Nahiz eta gaztelaniazko eskolak jaso, apunteak euskaraz egiten hasi ginen taldetxo bat, gure burua trebatzeko. Bazen holako zimentarri bat, jendeak gero eta harroago erakusten zuen bere euskalduntasuna. Gero, euskara batuaren iraultza etorri zenean, guztiok ikusi genuen euskara gauza duina zela.
Terminologia aldetik, baina, lan itzela egin behar izan zenuten euskara hizkuntza juridikoa izan zedin.
-UZEIrekin Zuzenbide Hiztegian parte hartu ondoren, Dionisio Aranzadi errektoreak deitu egin zidan eta, orduan, Karmelo Zamalloa eta biok eskolak ematen hasi ginen Deustuko Unibertsitatean. Orain dela 30 urte, ez zegoen euskarazko materialik, baina euskaraz hitz egiten genuen. Gaur egun, materialak baditugu baina gogorrena da ikustea ikasleen artean, askotan, erderaz egiten dutela. Hau da, euskara bihurtu dela eskolako hizkuntza baina ez hizkuntza bizia. Zer gertatu da? Beharbada gizartea aldatu dela, eta belaunaldi berriek ez dute lehen zegoen atxikimendua.
Zerekin lotzen duzu?
-Normalkuntzaren zantzu bat izan daiteke, baina uste dut galdu egin dugula orduko atxikimendua. Geroak zer ekarriko digun? Ez dakigu. Guk bide horretatik jarraituko dugu. Hainbat esparrutan pentsaezina zena bi hizkuntzetan presente egotea gaur egun lortu dugu. Horrek bermatzen dio euskarari benetako erabilera? Hor dago gakoa: ahalik eta modurik eraginkorrenean baliabideak ematea horretan jarraitu nahi dutenei.
Zenbat dira jarraitu nahi dutenak?
-Hori da gure kezka! Zenbat nahi dutenak? Eta bigarrena: zenbat jarraitu ahal dutenak euren gizarte zereginetan? Belaunaldi honek 30 urtetan egin duena da euskarari korpus bat ematea, hainbat oinarri jarri edozein gai euskaraz azaldu ahal izateko. Orain falta zaiguna da in vitro egin duguna, in vivo jartzea. Oztopoak oraindik ez ditugu gainditu eta, beharbada, beste belaunaldi bat beharko da.
Ez dago euskararen presentzia normaltasunez jorratzen duen arlorik?
-Batzuk bai, baina beste batzuetan normaltasun hori konpondu ahal da itzulpen prozesu baten bidez? Noiz arte itzuliko ditugu Eusko Legebiltzarraren legeak? Badirudi luze joango dela, baina noizbait pentsatzen hasi beharko gara hori ere euskaraz sor daitekeela eta bi testuak koordinatu daitezkeela. Hori Suizan eta Kanadan, Quebecen, normala da.
Hamahiru urte ibili zinen notario bezala Ondarroan. Ez zen izango berdina Ondarroan edo beste udal batean aritzea.
-Dudarik gabe, baita Lekeition eta Markinan. Beraz Lea-Artibairen ikuspegi bat dut. Horrek asko markatu nau nire bizitzan. Euskarak hizkun-tzaren edozein egoeratan balio duela ikasi nuen; irri egiteko, negar egiteko, laudorioak botatzeko eta berba txarrak esateko; azken baten, balio duela bizitzaren adierazpide guztiak aurrera eramateko.
Ikusiko zenuen euskarak zuzenbidea ere menperatu behar zuela.
-Oso argi konturatu nintzen hasieratik beharrezkoa zela jendeari zerbi-tzua ematea jendeak erabiltzen duen hizkuntza horretan. Ondarroan bi zuzenbide, Espainiakoa eta foru zuzenbidea, bi hizkuntza eta batzuetan hiru ere bai erabiltzen ziren.
Eta zu izan zinen errealitate horretara moldatu behar izan zena.
-Bizitzak berak eramaten zaitu bide horretatik eta erakusten dizu zuk egokitu behar duzula zeure burua jendeak dituen premietara, funtzionarioa zaren neurrian nahi baldin baduzu zerbitzu on bat ematea. Ez bakarrik hizkuntzaren ikuspegitik, ez bada zuzenbidearen ikuspegitik.
Zailagoa al da euskarazko testu juridikoak ulertzea?
-Gaur egun euskararen esparru juridikoa askorentzat latza baldin bada ere, orain dela 30 urte baino askoz bigunagoa da. Horrek abantailak ekartzen dizkio euskararen normatibizazioari, egunero bost boletin, aldizkari ofizial agertzen dira euskaraz. Horiek baliatzen ditugu gure hiztegiak egin behar ditugunean.
Aurrera egin da orduan.
-Baina korpusaren aldetik egin dugun lan hori, zoritxarrez, gero kalean, erabileraren aldetik, ikusten da handi-tzen baino makaltzen doala. Arlo sozioekonomikoan ere sekulako etena dago. Euskaraz formatzen ditugu ikasleak, bai unibertsitateetan zein Lanbide Heziketan, baina kalera joaten direnean euskarak ez du oraindik esparru hori bereganatzea lortu.
Eta nola lor daiteke konkistatu gabeko eremuak bereganatzea?
-Mentalitate aldaketa bat behar dugu. Arlo sozioekonomikoan ikusi behar dugu euskara ez dela gauza bat alferrekoa, baizik eta premiazkoa, eta, gainera, onura ekonomiko batzuk ere ekartzen dituela. Fase horretan gaude. Plangintza eginda ere, batzutan oso zaila da gizarte baten barruan errotuta dauden ohitura linguistikoak aldatzea. Euskara kudeatu egin behar da, eta, horretarako, lehendik ditugun eta gizarte zibilaren eskutik datozen erakundeak baliatu behar ditugu.
Hamabost urte daramatzazu Euskaltzaindiaren buru bezala. Zein balantze egiten duzu?
-Galdera zaila da. Errezena gazi-gozoa izan dela esatea da. Oro har, balantzea ez da ezkorra, argi-ilunak baldin badira. Gizarte erakunde bat den heinean, zaila da 28 pertsonen artean aurrera eramatea ahots bakar batez; helburua ere ez da hori, baizik eta kolektibotasunetik gizarteari zerbait eskaintzea euskararen normalizazioan eta normatibizazioan.
Euskara gizarteratzeko lan handia egin du Akademiak baina esaten duzunagatik adostasunetara heltzeko arazoak izaten dituzue.
-27 edo 28 biltzen dituzunean, bakoi-tza bere merituekin, eta borondatezko sistema baten bidez lan egiten dutenean, askotan oso zaila izaten da puntu erkide batera iristea. Eta hori da beharbada gaur egunean sakonean egin beharko genukeena. Baina erakunde guztietan egoten diren arazoak dira. Kolektibotasunak badu bere bertutea, askoren lanaren fruitua dela. Baina baditu bere ajeak ere: kolektibotasunak suposatzen du batzutan zure iritzia aurrera ateratzen dela eta beste batzuetan, ez. Hori da modu instituzionalean jokatzea.
Eredu zurrunegia al da zuena?
-Modu kolektiboan jokatzeak eska-tzen du tempus, prozedura eta forma batzuk. Euskaltzaindiak geldotasunaren irudia eman baldin badu ere, horiek bete beharra daukalako da. Baten batek esan dezake euskarak behar duen bizitasunerako oso eredu zurruna dela, baina zurruntasun hori arintzen saiatzen gara egunero.
Ez dago prozesuak azkartzeko modurik?
-Adibidez, gure azkenengo urteetan arrakastarik handiena izan duena iaz kaleratu zen Onomastikaren material berria izan da: izen epizenoak edo neutroak. Baina horren atzean dagoen lana, Onomastika batzordeak egin duena, ez da izan bi hilabetetan egindakoa, baizik eta urtetan egin den lana. Gero ondo finkatu da jendearen zerbitzuan jarri aurretik.
Mendeurrena mugarri bat izan da Euskaltzaindiaren historian.
-Oso ahalegin berezia egin dugu mendeurrenaren harira. Gure helburuak izan behar dira digitalizazioa, nazioartekotzea, profesionaltzea eta gizarteratzea. Oso argi dut duela ehun urte Euskaltzaindia sortu zuen idea nagusia oso baliagarria dela gaur egun ere. Ideia baita euskaren inguruko komunitate kultural linguistiko hori egituratzea partaideak euskararen lurralde guztietakoak izatea eta, horren bitartez, lortzea euskararen aitzinamendurako elementua.
Zeintzuk dira egungo erronkak?
-Mendeurrenaren urratsa egonkortu egin behar da. Euskararen normatibizazioan jarraitu egin behar dugu. Eredu batzuk badira ortotipografian, joskeran, hiztegigintzan, dialektologian? horrek etengabeko lanak dira. Euskaltzaindiak bildu duen jakituria hori jendeari eskaini behar zaio gaurko baliabideen bitartez. Borondatezkoa izan den profesionaldu egin behar dugu. Bestetik, nazioartekotze prozesua areagotu eta belaunaldi berriak erakarri behar ditugu.
Eta jatorrizko funtzioak ahaztu gabe, noski.
-Guzti hori kontuan izanda azken helburua dela Euskaltzaindia erabilgarria izatea gizartearen aurrean. Mendeurrena guretzat egundoko aitzakia izan da sare sozialen munduan gure burua sartzeko. Bide horretatik gizarteratze zerbitzu emate horretatik asko falta zaigu. Etorkizuna badugu, baina etorkizun hori egunero irabazi behar dugu lanaren bidez.
Aurten hauteskundeak egingo dira, indarrez ikusiko zinateke beste legegintzaldi bat aurrera eramateko?
-Nik ez dut erabakia hartu. Anguitak esan zuen bezalaxe, programarik baldin badago aurrera egin daiteke. Programarik gabe ez dut ikusten nire burua per secula seculorum hor.
