Historian zehar, ia herrialde guztietan, emakumeak gizonak baino gehiago bizi izan ohi dira. Medikuntzan izan diren aurrerapenenei eta bizi-kalitatean izan den hobekuntzari esker arrakala hori murriztu den arren, Science Advances aldizkarian argitaratu den azterlan batek azaltzen du bizi-itxaropenean diren alde horien atzean eboluzio-erro sakonagoak daudela.
Joera hori, gainera, animalia guztien artean errepikatuko litzateke. Izan ere, ugaztunen kasuan, emeak, batez beste, arrak baino % 12 gehiago bizi dira. Hegaztietan, aldiz, kontrakoa jazotzen da eta arrak emeak baino gehiago bizi ohi dira.
Antropologia ebolutiboko Max Planck Institutu alemaniarra buru izan duen ikerketa egiteko 1.100 ugaztun eta hegazti espezie aztertu ditu zoologikoetan eta beste 110 inguru aske. Azterlana gai horren inguruan gaur egun arte egin den azterketarik sakonena da.
Azterlanak, erakusten du, geneez gain, estaltzeko lehia dela gehiago nor bizi den ulertzeko giltzarria.
Estaltzeko lehia
Azterlanak jaso ahal izan duenez, arren artean estaltzeko lehia handia den espezieetan, beren bizi-itxaropena oso modu esanguratsuan murrizten da. Lehia hori –sexu-hautespena izenarekin ezaguna– kulturatik haratago doen aztarna bat uzten du.
Hori da behintzat ikertzaileek zoologikoetan bildu dituzten datuek diotena. Gune horietan animaliek nahikoa janari dute eta ez daude ez harrapakaririk ez gaixotasunik. Hala ere, sexuen arteko arrakala berean dirau. Hortaz, sexu-hautespenak funtsezko papera jokatzen du baita animaliak ondo elikatuta eta babestuta dauden inguruneetan eta agerian uzten du bizitza-luzera ez dela soilik ingurunearen araberakoa.
Emaitzek erakusten dutenez, aztertutako lau ugaztunetik hirutan emeak gehiago bizitzeko joera dute. Hegaztietan, berriz, espezieen bi herenetan arrak dira gehiago bizi ohi direnak. Eredu edo patroi horrek partzialki bat egiten du sexu-kromosomekin harremana duen azalpen genetiko batekin. Ugaztun arrek XY kromosomak dituzte (ezberdinak haien artean), eta emeek, berriz, berdinak diren XX kromosomak dituzte. Hegaztien kasuan, ostera, kontrakoa ematen da; emeak dira kromosoma ezberdinak dituztenak (ZW) eta arrek kromosoma berdinak dituzte (ZZ). Ikertzaileen ustez, sexu-kromosoma ezberdinak izateak biologikoki desabantaila bat izan daiteke, baina, hala ere, azalpen genetiko hori ez da nahikoa bizitza-iraupenean diren aldeak azaltzeko.
Tamaina garrantzitsua da
Ikerketak sexu-gaitasunarekin lotutako bi faktore identifikatzen ditu: estaltze-arauak eta ar eta emeen arteko tamaina-aldea. Ugaztunen kasuan, ar bat eme bat baino gehiago estaltzen duen espezieetan –lehia askoz handiagoa da– emeak arrak baino % 15 gehiago bizi ohi dira. Monogamoak diren espezieetan, berriz, estaltzeko lehia hori txikiagoa da eta bizitza-iraupenean diren aldeak hutsaren hurrengoak dira. Joera hori zoologikoan zein askean aztertu diren espezieetan errepikatu da.
Hegaztietan bestelako eredu bat antzeman da, baina estalketa ere azaltzen da aldagai nagusi gisa. Hegazti monogamoen kasuan, arrak dira gehien bizi ohi direnak; monogamoak ez diren espezieetan, berriz, aldeak ia guztiz desagertzen dira.
Era berean, arrak emeak baino nabarmen handiagoak diren espezieetan –ohiko ezaugarria estaltzeko lehiatu behar izaten duten espezieetan– emeen aldeko aldea handitzen da. Oreinen eta antilopeen kasuan, emeak arrak baino % 25 gehiago bizitzera irits daitezke.
Araua berresten duten salbuespenak
Beti daude salbuespenak. Horrela, beste ugaztunetan ez bezala, otsoen eta afrikar txakur basatien kasuan, abantaila arrena da. Oso monogamoak ez diren lemurren kasuan, berriz, aldeak oso txikiak dira. Ikertzaileen ustez, salbuespen horiek honako arrazoi honengatik eman daitezke: ar eta emeen tamainaren artean ez da alde handirik eta emeak sozialki nagusitzen dira.
Primateen kasuan, bizitza-luzera espeziearen araberakoa da. Tximino handien artean, espezie guztietan azaltzen da emakumeen aldeko abantaila bat. Gizakion kasuan, abantaila hori txinpantzeen eta gorilen artean ematen dena baino txikiagoa da. Baliteke hori gure espeziean sexu-lehia ahulagoa delako izatea: gizon eta emakumeen tamainaren artean ez da alde handirik eta estalketa-sistema ez da oso poligamoa izaten.
Askean aldeak handiagoak dira
Bizitza-iraupenean diren aldeak handiagoak dira askean zoologikoan baino. Ugaztun basatietan, adibidez, emeen abantaila % 20raino irits daiteke; gatibutasunean, berriz, % 13 ingurukoa izan ohi da. Hegaztien kasuan, berriz, aldeak are esanguratsuagoak dira.
Patroi horrek iradokitzen duenez, ingurumen-aldagaiek bizi-itxaropenean diren aldeak handitzen dituzte. Sexu-lehiarekin lotura duten arrisku-jokabideek –lurralde-borrokak edo gorte-oldarkorrak– aldeak areagotzen dituzte ingurune naturalean.
Ikerketak ere ez du antzeman kumeak zaintzeak emeen bizitza-luzera murrizten duenik. Izan ere, emeek kumeei denbora gehiago ematen dieten ugaztunetan, emakumeak gehiago bizi dira. Ikertzaileek azaldu dutenez, espezie horietan, arrak poligamoak izan ohi dira eta estaltzeko sexu-lehia oso gogorra izaten da, non gurasoen zaintzak emeei eragiten diena baino gehiago murrizten baita haien biziraupena. Hau da, kumeak bakarka haztea nekagarria da, baina estaltzeko lehiatu behar izatea hilgarria suerta daiteke.
Eta gizakiak?
Azterlanak emandako ondorioek kultura eta garai historiko ia guztietan emakumeak gizonak baino gehiago zergatik bizi izan diren ulertzen laguntzen dute. Badirudi emakumeen bizitza-luzeraren abantaila antzinako ezaugarria dela primateen historia ebolutiboan, gure ahaiderik hurbilenetan ere agertzen dena. Suedian, adibidez, emakumeen aldeko aldea txikiagoa zen XVII. mendearen erdialdean gaur egun baino. Ziurrenik, erditzean ama hiltzeko arriskua nabarmen murriztu delako gertatzen da hori, eta horrek ezabatu egiten du lehen sexuen arteko bizitza-luzera berdintzen zuen faktore bat.
Amaitzeko, azterlanak dio bizitza-luzeran sexuen artean diren aldeak ezin direla geneen bidez bakarrik azaldu. Ikertzaileen iritziz, alde horiek milioika urteko eboluzioan izan den herentzia kromosomikoaren eta gaitasun sexualaren intentsitatearen arteko elkarrekintza konplexu baten ondorio dira.
