“Nazioarteko sareak sortzea bezain garrantzitsua da tokian tokiko lan espazioak bultzatzea”

Hilabete eta erdi eman duzu Kuban. Zer nolako esperientzia izan da?

Kubara bidaiatzen dudan lehenengo aldia izan da. Alde horretatik, egokitze prozesua bere horretan oso interesgarria izan da, egunero zure begirada aldatzen delako. Hasieran herrialdeko desberdintasunetan oinarritzen nintzen eta atzerritarrontzat Kubako gauza tipikoak diren horietan ipintzen nuen arreta. Denborarekin eta egunerokotasunarekin testuinguru lokalean gehiago sakontzeko aukera izan dut eta orduan konturatu naiz ez gaudela hain urrun hainbat arlotan. Habana ezagutzeaz gain, Granma bisitatzeko aukera izan dut, uharteko ekialdean kokatzen den probintzia. Bertan, Sierra Maestrako landa eremuan egon naiz eta baita kostaldean ere. Ez du zerikusirik Habanarekin. Landa eremua abiapuntu ona izan ohi da beti herrialde bateko errealitatea ezagutzeko.

Zein izan da zure egitekoa Kuban? Zer ikertu duzu?

Orain dela urte batzuetatik hona nire obran oso presente dagoen ikerketa batekin jarraitu dut. Gatazka garaietan ideal politikoak eta fedea zein modu desberdinetan irudikatzen diren ikertzen ari naiz. Memorial eraikinak eta gatazkek utzi dituzten arrasto fisiko eta ideologikoak hartzen ditut abiapuntutzat. Kubako lanak, zehazki, 1959ko iraultzaren garaileek bere historiaren inguruan eraiki dutena ikertzen du. Ikus-entzunezkoen bidez, lan honetan erregistratu ditut Kubako leku historikoak, oroitarriak, horma-irudiak eta museoak, besteak beste. Bakoitzaren sistema diskurtsibo eta espositiboa agerian uztea izan da nire asmoa. Uste dut oso baliagarria dela ez bakarrik atzerrian edo eskoletan irakasten den Kubako historia ofiziala ulertzeko, baizik eta neurtzeko herri oso baten erlazioa bere iraganarekin. Hortaz, baita ere orainarekin eta etorkizunarekin. Kubako kasua, gainera, oso adierazgarria da. Oraindik borroka garaiko liderra bizirik dagoelako, eta heldu den abuztuan beteko dituen 90 urteek eragina dutelako herrialdean. Politikoki eta sozialki erantzun desberdinak eragiten ditu.

Orain Bilbon zaude. Zer egiten ari zara zehazki Azkuna Zentroan?

Bilboko erresidentzian grabatu dudan material guztiaren muntaia eta edizioa egiten ari naiz. Horrez gain, produkzio piktoriko bat garatuko dut Kuban bildu dudan material guztiarekin, hau da, argazkiak, posterrak, publikazioak, etab.

Zure margolan askok eta oro har, zure lanek, memoriaren ikerketan dute abiapuntua. Zer dela eta? Noiz piztu zitzaizun honekiko jakin-mina?

Jakin-min politikoak eraman nau memoriaren gaira. Beharra sentitu nuen historia ofiziala beste hainbat borrokarekin aurrez aurre jartzeko, azken hauek erakusten baitigute posible dela beste modu batean bizitzea. Askotan, etxeko atean ditugu iraganaren arrastoak. Arte garaikidearen parte batek urteak daramatza lanean horiek ahanzturatik ateratzeko: artxiboen praktika, ikerketa eta memoriaren berrikusketa. 2003. urteaz geroztik, gatazka eta hauen ondorio ideologiko eta estetikoen inguruan lan egiten dut. Gehienetan, Espainiako Gerra Zibilaren hurrengo urtea hartu ditut abiapuntutzat. 2011n, Ebroko batailaren zonaldera bidaia bat egin nuenean, jakin izan nuen bertan badagoela 1938ko monumentu bat, Nazioarteko XV. Brigadako Zapador batailoiak egina, hildako kideei omenaldia eginez. Gerrako pasarte latzenetariko batean egin zen eraikin honek pentsarazi zidan garai lazgarri batean behar pertsonalei erantzuna emateko arteak duen gaitasunean. Eztabaida horretatik garatzen dut nire lana.

Badaude elementu komunak eta desberdinak memoriaren inguruan ikertu dituzun gatazka desberdinetan?

Kubaren kasuan, bere berezitasuna, aurrez aipatu moduan, herrialdea oraindik itxi ez den aro politiko batean dagoela da, etengabe bere iraganari erreferentzia egiten dio. Hortaz, diskurtsoaren erretorika osoa orainaldi jarraitu batean zentratzen da. Hau da sumatu dudan desberdintasun nagusia beste leku batzuekin alderatuz, eta horrek berak egiten du hain interesgarri Kubaren kasua. Memoria bizirik mantzentzeko egiten duten ahalegina da deigarriena. Haien errelatoa denbora lerro batean sartu dute eta, horrela, iragana eta oraina gauza bera dira.

Zein metodo erabiltzen dute hori lortzeko?

Gehien erabiltzen dituzten bideak testuak dira, baina baita baliabide ikonografikoak ere: heroien irudiak, borrokalari hilak edota Uztailaren 26ko mugimenduaren sinboloak. Nire sentsazioa da boterean dagoen iraultzak ez duela beste sistema politikoek bezainbeste monumentu eraiki, baina garaile izan ziren lehenengo urteetatik lan egin zuten, adibidez, leku historikoak monumentu bihurtzen, seinaleak jartzen eta haietako batzuetan museoak sortzen. Zentzu honetan, oso adierazgarria da Las Coloradas enklabea. 1956. urtearen amaieran horra iritsi zen Mexikotik Granma yatea, barnean 81 gizon zeudela eta Batista diktadorearen aurka gerrilla borroka hastear zegoela. Fidel Castro zonaldera itzuli zen 1960. urtean, espedizio-kideek uhartera iritsi zirenean egin zuten bide bera egiteko, eta egurrezko oinzubi bat eraiki zuen. Yateak hondoa jo zuen lekura arte iristen da bi kilometroko oinzubia. Gaur egun zonaldea obretan dago eta bertan kai berri bat eraikitzen ari dira, lehorreratzearen 60. urteurrenaren oroimen ekitaldian irekiko dena. Museo soil bat badago, plaza handi baten ondoan, milaka ikasle eta militantez betetzea espero dena urteurrenean. Ondoan, itsasontziaren tamaina errealeko erreplika bat jarriko dute. Beste kasu interesgarri bat enfrentamenduek iraun zuten bitartean erasotu zituzten kuartel militarrena da, aldi berean eskolak eta oroimen museoak dira orain.

‘Amphitryon’ egoitza-programaren bitartez La Habanako Carlos Garaicoa estudioan egonaldi artistikoa egin izanak zer suposatzen du zure-tzat?

Profesionalki zein pertsonalki, esperientzia oso garrantzitsua izan da niretzat. Izan ere, hilabete eta erdiz Kuban bizitzeko aukera izan dut, bizitzeko behar besteko diruarekin eta sortzeko behar dudan material guztiarekin. Artearen munduan ari garenok badakigu hau oso gutxitan izaten dela posible.

Ez da lehenengo aldia atzerrian denboraldi bat egiten duzula: Austria, Mexiko, Txina... Zer ikasi duzu elkartruke hauetan guztietan?

Bidaia hauek ekarpen handia egin diote nire lanari eta, horrez gain, neuri ere bai, nahiz eta horretaz konturatzeko denbora asko behar izan dudan. Lekualdatzeek eta estimulu berrien aurrean sortzen diren kuriositateak desorientazioa eragiten didate, eta orduan konturatzen naiz beste bat naizela begiratzean. Era berean, ohartzen zara ez zarela turista bat, baizik eta lekuaren testuinguruaren gainean lan egiten duen pertsona bat, desberdintasunetan gogoeta egin eta horrekin lan egiten duena. Zentzu horretan, begirada kanpotarra da, baina konprometitua.

Artistentzat egonaldi hauek ezinbestekoak direla uste duzu?

Niretzat oso esperientzia aberasgarriak izan dira beti. Izan ere, leku batean egonda asko ikasten duzu eta aukera duzu ezagutzen duzun jendearekin lan egin eta partekatzeko. Uste dut egonaldi hauek beharrezkoak eta oso baliagarriak direla, baina ez ditugu hartu behar proiektu isolatu bezala; kultur politika sendoago eta sakonago batzuetatik abiatu behar dira, artistaren lanari denbora luzeagoan laguntzeko, eta ez bakarrik egonaldiak irauten duen bitartean. Nazioarteko sareak elkarlanean sortzea bezain garrantzitsua da tokian tokiko lan eta erakusketa espazioak bultzatzea. Gaur egun, gabezia bat sumatzen dut hor. Ikerketa eta produkzio kulturalaren prekarietatetik aldendu behar dugu eta horretarako ezinbestekoa da gure lana aitortzea eta errespetatzea, laguntza ekonomikoa emateaz gain. Zorionez, gero eta ekimen gehiago daude, era autogestionatuan sortzen direnak, eta erakundeak ere bide honetan aurrera egiten ari dira.

Zure ibilbidean margoarekin lan egin duzu gehien, baina baita ere bideo eta argazkiekin.

Nire obra batez ere piktorikoa da. Hori da gehien egiten dudana, baina eskultura ere lantzen dut eta batzuetan ikus-entzunezkoa ere bai. Pintura gustatzen zait bere berehalakotasunagatik, aukera ematen didalako materiala zuzenean manipulatzeko. Hori ere gertatzen da eskulturan, baina modu pausatuago batean. Bestalde, argazkilaritza ere beti eduki izan dut ondoan, ikusten dudana erregistratzeko etengabe erabiltzen dudan bitartekoa da eta beste lan batzuk garatzeko oinarria ere izaten da. Orain dela bost urte hasi nintzen ikus-entzunezkoen alorrean. Mexikoko nazioarteko brigadista bat elkarrizketatu nahi izan nuen, bere lekukotasuna gal ez zedin. Ez dut teknika bat bestearen gainetik jartzen, eta aldarrikatzen dut momentu bakoitzean gehien komeni zaiguna aukera-tzeko askatasuna.

Artea ulertzeko begirada aldatu duzu urte hauetan guztietan?

Ez dakit aldatu dudan, baina denborak lagundu dit nire interesak argiago ikusten eta nire bertute eta gabeziez kontziente izaten.