Euskal Herriko biztanle askok ez lukete asmatuko Landako gunea mapan kokatzen egunotan Durangoko Azokan gertatzen den kultur borborrari bizkarra emanda bizi direlako. Euskal literaturaren izena eta izana hizkun-tzari estu lotuta dagoen heinean, oso presente daude hiztunen neurria zein ohiturak bere ezaugarrien inguruko hausnarketa egiterako orduan. "Militantziaren logikarekin jarraitzen dugu irakurleengana heltzen", aitortzen zuen atzo Iñigo Astiz poeta eta kazetariak, Euskal literatura sorkuntza: eta orain zer? izenburupean ospatu zen mahainguruan. Azken hamarkadetan sektoreak profesionalizatzeko eman duen salto kualitatiboa, plazara jauzi egiterakoan emakumeen kasuan generoak hartzen duen pisua edota askatasunez aritu beharko li-tzatekeen literatur kritikaren garran-tzia izan zituzten hizketagai.
Termometro digitalaren eta gel hidroalkoholikoaren galbahea pasatu ostean bete zuten ikusleek Landako gunean ospatu zen eta streaming bidez mundu osora hedatu zen solasaldia. Karmele Jaio, Iñigo Astiz, Idoia Santamaria eta Uxue Alberdi, aurtengo Euskadi Sarietan euskarazko literatur sailetan irabazle suertatu direnak, aritu ziren Juan Luis Zabala idazlearen gidaritzapean. Bitartean, pabiloiaren beste muturrean, Gerediaga elkarteko kideek ez zuten atsedenik izan kultur zaleek online dendaren bidez egindako eskarien prestaketarekin. Produktu asko agortuta zeuden jada biltegian, eta hainbat sor-tzaile, argitaletxe eta diskoetxe gerturatu ziren biltegira, berriro ere dendan eskuragarri egon zitezen.
"Zein asmorekin idazten du euskal idazleak? Zein harrera espero du gizartearen aldetik?", itaundu zien Zabalak solaskideei, jakinik gizartearen zati handi batek ez dakiela euskal idazleak direnik, nahiz eta euskal literaturen munduan ezagunak izan. "Durangoko Azoka existintzen da existitzen dela dakigunontzat. Azal azpiko errealitatean bizi gara. Pixka bat undergroundak gara, beti lurpean, sekula lehen begi bistan ikusten ez direnak", azaleratu zuen Astizek. "Euskal literatura ezaguna izatea oximoroi bat da. Nukleo bat dago gure lanak irakur-tzen dituena, baina hortik kanpora zabaltzea oso nekeza da", gaineratu zuen Joemak eta Polasak libururen idazleak.
"Batzuetan ahaztu egiten zaigu zein den gure neurria. Zenbat irakurle euskaldun dago? Milioi erdia? Zenbaki horietan mugitzen baldin bagara, zer nahi dugu?", adierazi zuen Santamariak beste ikuspuntu bat agertuz. Itzultzaileak Bost idazle Hasier Etxeberriarekin berbetan saiakera aipatu zuen, non Ramon Saizarbitoria idazle eta soziologoak azaltzen zuen, 500.000 irakurle potentzial izanik, euskarazko liburu batek 5.000 ale saltzea Espainian 300.000 ale saltzearen parekoa zela. "Espainian 5.000 ale saltzea liburu batetik ez da salmenta txarra, eta, hori, gure artean, 100 ale saltzea izango litzateke", erantsi zuen. Bere esanetan, "euskalgintzak profesionalizatzera jo du baina oso gutxi gara. Argitaletxe baten lana errentagarria izateko saldu beharko luke gaur egun saltzen duena, eta halako bi edo hiru gehiago".
Gauzak aldatzeko tartea badagoela onartu zuten solaskideek. Hala, hezkuntzak horrekin zerikusi handia duela adostu zuten. Uxue Alberdi idazle eta bertsolariak, Kontrako eztarritik saiakeragatik Euskadi Sarietan saritutakoak, hizkuntza eta literatur gaitasuna aipatu zituen. "Literaturarekin disfrutatzeko gerri malgua izan behar duzu eta gozamen hori ez da etena izan behar", argudiatu zuen Alberdik, gure euskararen ezaugarriengatik gauza asko zailagoak direla uste duenak. "Badaukagu aski gihar gure hizkun-tza normalizatua hausteko? Hizkuntza zikintzeko lehenengo gorputza behar dugu, gurea oso ahula da. Egin ditzakegun jolasak oso mugatuta daude", azaldu zuen.
Karmele Jaiok ere argi du hizkun-tzaren egoerak eta kulturak berak ere baldintzatzen dutela euskal literaturaren harrera. "Euskaldun diren horien artean zenbat dira irakurle? Gure herrian euskal hiztunak ez direnei nola egin erakusteko zerbait baliotsua galtzen ari direla? Ez dela zuen, euskaldunen, gauzatxoak, baizik eta kontatzen ari dena hor garrantzitsua dela? Nola egin hori erakargarri egiteko?", galdetzen zuen. Hein batean, idazle euskaldun baten ikusgarritasuna komunikabide erdaldun batek ematen dion garrantziaren araberakoa dela uste du. "Orduan, zure auzokideek, idazlea zarenik ere ez dakitenek, bat-batean konturatzen dira idazlea zarela. Horri ere begiratu beharko genioke", agertu zuen Aitaren etxea eleberriaren idazleak.
Literatur plazara egindako jauzia nola izan zen galdetuta, Astizek "idazle" etiketarekin identifikatzea kostatzen zaiola onartu zuen, bere burua poetatzat baitu. Uxue Alberdik, berriz, generoaren garrantzia oso arin nabaritu zuela kontatu zuen. "Kontziente edo inkon-tzienteki, emakume askok sentitu dugu edo sentiarazi digute zein den gure generoa hasietatik", gaineratu zuen, hainbat adibide aipatuz. Esaterako: behin Sautrela saioan berak idazteari buruz ea bere aitak zer pentsatzen zuen galdetu zioten. "Gaur egun begi zorrotzagoa daukagu horrelako gauzen aurrean, baina gorpu-tzean inskribatuta gelditzen dira", adierazi zuen. Bere esanetan, 2007tik hainbat gauza aldatu dira. "Orain badira emakumezko editoreak, zorionez. Garai hartan gure testuek gizonezkoen eskuetatik pasa behar zuten", agerrarazi zuen. Ildo beretik, Jaiok ere aldaketak nabaritzen ditu: "Emakume idazleak bilakatzen ari dire erreferente ez bakarrik datozen emakume idazleentzako, gizonentzako ere".
Eta kritikarik falta ote da euskal literaturan? Badago kanona defini-tzeko elementu argirik? Nolakoa da arrakastaren bidea? Badago stablishment bat? "Kritika falta dugu, kritika gihar-tsua. Kritikak baino gehiago argitara-tzen diren liburuen informazioak izaten dira", azaldu zuen Santamariak. Ignacio Echeverriak 2004an Babelia gehigarrian Atxagaren Soinujolearen semea kaleratu zenean idatzitako kritika "suntsitzailea" aipatu zuen. "Euskal literaturaren sistemak aguantatuko luke lan bat horrela jipoitzea? Nik uste dut ezetz", iritzi zuen, denak ezagutzen diren sistemaren parte diren heinean. "Norbait jipoitu behar denean, jipoitu; hala iruditzen baldin bazaio kritikariari, ondo argumentatuz. Euskalgintzaren sistemari ondo egingo lioke", argudiatu zuen. "Denoi komeni zaigu kritika sendo bat", azaldu zuen ildo beretik Uxue Alberdik.
Bestetik, arrakastaren bidean aten-tzio mediatikoak duen pisua azpimarratu zuten. Eta baita sariek duten funtzioa. Karmele Jaio idazle gasteiztarraren aburuz, "sarien balio handiena da bigarren bizitza bat ematen diola obrari. Nobedade izateari uzten dionean liburu dendaren lehen lerrotik desagertu eta irakurleak bere kabuz bilatu egin behar du. Sariak urte betera datoz eta bestela helduko ez zen irakurleengana heltzeko aukera ematen du".
