Oiasso izeneko erromatar hiri baten berri izan nuen lehen aldia nerabezaroan izan zen, Donostiako Udal Aurrezki Kutxa zenak argitaratutako monografia txiki bati esker, Irun, Bidasoako herri bat. Erromako geografoek –Estrabon, Plinio edo Ptolomeo, besteak beste– ondo kokatu zuten Oiasso hiria: baskoien eskualdean, Galiako mugan eta itsasoaren ondoan. Baina gaur, zein tokitan? Kiniela guztietan azaltzen ziren Oiartzun eta Donostia, Errenteria eta Hondarribia noizbehinka, Irun inoiz ez. Hala ere, behin Irun izena ofizialki aipatuta, geroztik eztabaidarik ez. Ikertzaileek eta arkeologoek egindako primerako lanari esker erakundeen laguntzarekin batera, nire arbasoen lurpetik sortzen ari zen Oiasso hiri erromatarra. Etengabe- eta eskuzabalki, garaiko aztarna ugari azaleratu dira Irunen: Ama Xantalen ermitaren azpiko antzinako nekropolia, Beraungo muinoan aurkitu ziren termak, eta beste indusketa desberdin asko ere. Aiako Harria mendiguneko inguruan dauden Arditurri meategiak aipatu behar dira ere non erromatar garaiko ingeniaritza hidraulikoaren berezko drainatze-sistema sofistikatu bat ikus daitekeen. Holako meatze-uztiapena ezinezkoa litzateke denboran zehar garatzea eta mantentzea izango bere zerbitzurako administrazio-egitura sendorik gabe. Dena den, behin-betiko mugarria 1992an kokatu zen, Irungo Santiago kalearen azpian I. mendeko kai baten zurezko egitura agertu zenean: Oiasso hiriko portua aurkitu zen. Munduan ezaugarri hauetako erromatar bi portu dira besterik ez, Londresen eta Irunen, benetako portum civitas vasconem. Beraz, euskal nortasuna aldarrikatuz aurkikuntza hori gutxietsi nahi duenik badago, barregarri geratzen da. EAJren ezetza instituzionala gainditu izan ez balute proiektua aurrera eramatea ezinezkoa izango zela esaten jarraitzen dutenek antzera.

Kultura zabaltzeko, Irungo Oiasso Museoa. Nagusitasun moral eta baztertzailea erakusten dituzten guztientzat, Irun, Oiasso erromatarra. Eta orduan bezala, hona hemen gaurko irundarrok zoru bera zapaltzen.