Gaztelaniazko “en martes y 13, ni te cases ni te embarques” esaera zaharra gure gizartean data horrek gure gizartean zoritxarrekin duen loturaren adibide bat da. Printzipioz, beste edozein egun bezalako data bat izan arren, egun horiek ez dira oharkabean pasatzen, batez ere superstiziosoak diren pertsonentzat.

Horrelako egunen atzean dagoen ‘madarikazioa’ ulertzeko, lehenik eta behin, asteartea egunaren atzean den historia ezagutu behar da. Izan ere, egun horrekiko beldurra aintzinako mitologian ditu bere sustraiak. Hitz horrek, latinez, Marteren eguna da, ‘Martis dies’. Marte gerraren jainkoa zen erromatarren mitologian eta gatazka, indarkeria eta suntsipena irudikatzen zituen.

Oso superstiziosoa zen erromatar gizartean egun bakoitza jainkotasun batek zuzentzen zuen. Asteartearen kasuan, egun horiek ez ziren egokiak proiektuak hasteko, ezkontzak ospatzeko edo bidaiak hasteko, Marte jainkoaren izaera suntsitzaileak dena hondatuko zuen beldurrez.

13, saihestu beharreko zenbakia

13 zenbakiak ere konnotazio negatiboak ditu antzinarotik. Zenbaki hori hain lotuta dago zorte txarrarekin, ezen, gaur egun ere, aire-konpainia gehienek 13. ilara saihesten baitute hegazkinetan, eta eraikin askotan, 12. solairutik 14.era igarotzen dira zuzenean.

K.a 1750. urtean idatzi zen Hammurabi Kodean ez da 13 zenbakiaren aipamenik azaltzen. Aditu askoren iritziz, ez aipatze hori ez litzateke kasualitatea izango, garai hartako Babilonian zenbaki hori zorte txarrarekin lotuta omen baitzegoen.

Zenbaki horren madarikazioa antzinako beste zenbait gizartetan ere errepikatzen da. Adibidez, eskandinaviar mitologian den elezahar batek dio Loki, engainuaren eta gezurraren jainkoa, beste 12 jainkok parte hartzen ohi zuten Valhallako oturuntza batera agertu zela gonbidapenik gabe. Hamahirugarren mahaikide horrek tragedia bat eragin zuen: Höðr manipulatu zuen argiaren eta edertasunaren jainkoa zen Baldr hiltzeko eta, ondorioz, mundua iluntasunean murgildu zuen.

Kabala judutarraren kasuan, gizateria zelatatzen duten 13 espiritu gaizto aipatzen dira. Era berean, numerologia kabalistikoan, 13 zenbakiak heriotza eta transformazioa adierazten ditu, beti konnotazio negatiboarekin.

Eta tarotean, 13 zenbakia duen karta ‘Heriotza’ da, normalean sega duen eskeleto batek irudikatua. Tarot aztertzaileek karta horrek transformazioa eta berrikuntza sinbolizatzen duela esaten duten arren, eta ez amaiera literal bat, bere irudi makabro horrek 13 zenbakia heriotzarekin eta zorigaitzarekin lotzen ditu.

13 zenbakia kristautasunean

Tradizio kristauan ere 13 zenbakiak konnotazio negatiboa du. Adibidez, zenbaki horrek esanahi berezia du Azken Afarian, non Jesus eta bere hamabi apostoluak elkartu ziren. Judas Iskariote hamahirugarren apostulutzat hartzen da, zenbaki hori, berriro ere, traizioarekin eta zorigaitzarekin lotuz. Horregatik, hamahiru pertsona elkarrekin daudenean, horietako bat traidorea dela esan ohi da.

Herri-sinesmenak, halaber, dio Jesus ostiral 13 batean gurutziltzatua izan zela, nahiz eta ebanjelioek data zehatza zehazten ez duten.

Apokalipsiaren 13. kapituluan Antikristo eta Piztien etorrera deskribatzen da: “Orduan, piztia bat ikusi nuen itsasotik irteten; hamar adar eta zazpi buru zituen, adarretan koroa bana eta buruetan Jainkoaren kontrako izen iraingarriak”.

Imajinario kristauan badira 13 zenbakia madarikatua bihurtzen duten erreferentzia gehiago, hala nola, musulmanek 1276ko ekainaren 13an, asteartea, Játiva okupatu izana, edo 1307ko urriaren 13an, ostirala, tenpluetako zaldunen aurkako jazarpena hasi izana.

Konstantinoplaren erorketa ere, kristautasunaren une hunkigarrienetako bat, asteartea 13rekin ere lotzen da. Historialariek maiatzaren 29a aipatzen duten arren, elezaharrak dio musulmanek 800 soldadu eta 15 ontzi garaitu zituztela 1453ko maiatzaren 13an gertatutako ilargi-eklipse batean.

Asteartea 13 eta ostirala 13

Superstizioak kulturen arabera aldatzen dira. Espainian, Grezian eta Latinoamerikako herrialde batzuetan zoritxarreko eguna asteartea 13 den bitartean, herrialde anglosaxoietan eta Italian ostirala 13 da.

Ostirala jadanik zorigaitzeko eguntzat jotzen zen tradizio kristauan, Jesus asteko egun horretan gurutziltzatua izan zela uste delako. Gainera, mitologia eskandinaviarrean, ostirala Frigg-ekin (edo Freya) lotuta dago, maitasunaren eta emankortasunaren jainkosa, baina baita heriotzaren jainkosa ere.

Ostirala 13 zoritxarreko data bezala ospetsua bihurtu zen XX. mendearen hasieran, bereziki Thomas W. Lawsonen ‘Ostirala 13’ eleberria 1907an argitaratu ondoren, eta, geroago, izen bereko zinema-frankiziarekin.

Zenbaki madarikatuak

13a ez da zenbaki ‘madarikatu’ bakarra. Italian, 17 zenbakia ere zoritxarrekoa da. Jatorria, nola ez, erromatarra da: erromatar zenbakietan XVII idazten da, letrak berrantolatuz gero ‘VIXI’ bezala irakur daitekeena, latinez “bizi izan naiz” esan nahi duena, hilda egotea inplikatzen duena.

Txinan, Japonian, Korean, Vietnamen edo Taiwanen, 4 zenbakia da zoritxarrekoa, bere ahoskera (‘shi’) ‘heriotza’ hitzaren antzekoa delako. Superstizio hori hain errotuta dago non herrialde horietako eraikin askok ez duten laugarren solairurik, mendebaldean 13arekin gertatzen den bezala.

Indian, berriki, 26 zenbakiaren inguruko superstizioa sortu da. 2001eko urtarrilaren 26an lurrikara bat gertatu baitzen Guyarat probintzian; 2004ko azaroaren 26an beste lurrikara bat egon zelako Indiako Ozeanoan; egun berean, 2008an, hainbat eraso terrorista egon zirelako Bombain. Eta, numerologiaren arabera, bere zifren baturak 8 ematen du (2+6=8). Herrialde horretan 8a hondamendi edo zoritxarraren seinalea da.

Arrazionaltasuna superstizioaren aurrean

Sineskeria horien aurkako borroka hainbat mendez luzatu da. Benito Jerónimo Feijoo, XVII. eta XVIII. mendeen artean bizi izan zen beneditar eta ilustratu batek, bere “Gutun eruditu eta bitxiak” liburuan honako hau idatzi zuen: “Zorigaiztoko egunen behaketa, faltsua ez ezik, superstiziosoa ere bada, eta eta kristauek jentilengatik jaso dute. Egiptoarrek hilabete bakoitzean bi egun seinalatzen zituzten zorigaitzengatik. Erromatarrak, ‘Kalendak‘, ‘Idus’ eta ‘Nonas’ atzetik zihoazenak. Hemen esaten digute astearteak zorigaiztokoak direla. Italian ostiralak jotzen dituzte halakotzat. Ez pentsatu, hau txantzaz hitz egitea denik. Gauza hauek oso serioski hartzen dituzten izpiritu ahulak daude”.

XIX. mendearen amaieran, New Yorken ‘The Thirteen Club’ sortu zen, superstizioei aurre egin nahi zien elkarte bat. Bere kideak hilaren 13an elkartzen ziren, 13. mahaian esertzen ziren, ispiluak hautsi eta gatza isurtzen zuten sinesmen horiek funsgabeak zirela erakusteko. Ironikoki, batzuek iradokitzen dute klub horrek ostirala eta 13 zenbakiaren arteko lotura zabaltzen lagundu zuela.

Gaur egun, superstizioek irauten dute eguneroko gertaerei azalpenak aurkitzeko beharraren oroigarri gisa, magikoak badira ere. Eta, maila pertsonalean, zerbait arrotzari errua botatzeko modua da, gerta dakigukeen txarragatik erantzukizuna kentzen digun bitartean. Baina komeni da gogoratzea superstizioa ebidentzia zientifikoarekin kontrajarrita dagoela.