Kuriosoa, askotan ez gara jakitun gauza askotaz. Ustez dena, guztia, dakigu. Baina ez. Ez. Adibiderako bat: XV. mendearen hasieran ijitoak lurralde euskaldunetan finkatu zirenean eta hizkuntza ikasi, ondorioz haiek Erromintxela deitzen zuten euskera-Erromani “pidgin” bat sortu zen. Gaur egun Pirinioen bi aldeetan 1000 lagunek hitz egiten dutela kalkulatzen da. Iparraldean transmisioa gurasoengandik seme-alabei izan den arren, Hegoaldean ijito gazte gehienek gaztelaniaz edo euskaraz hitz egin izan zuten, eta adinekoek soilik Erromintxela. Gaur egun euskal ijitoen erakundeak erabilera berreskuratzen ari dira, gal ez dadin, horretan saiatzen dabil.
Erromaniera ingelesa, alemana, persiera edo gaztelania bezalako hizkuntza indoeuroparra bada ere, euskararekin antzekotasun morfologiko eta fonetikoak ditu ijitoek euskaraz hitz egiten azkar ikasteko. Izan ere, euskal tradizioak direla eta, ezezagunaren eta bertako norbaiten arteko desberdintasuna hizkuntza hitz egiten jakin ala ez izateak, euskaraz euskarari euskaldun deitzen zaionez («euskara duenak», euskalduna), euskaldunen artean bizkorrago integratzea ahalbidetu zuen eta baita ijito-sustraiak galtzea ere. Euskal familiako goitizen askok, esaterako, “beltzanekoak” (”beltzen etxekoak”, ijitoen azal-tonu ilunagoa dela eta), antzinako ijito-familia integratuak adierazten dituzte, Erromaniarren sustraiak ere galdu zituztenak.
Gaur egun euskal ijitoen komunitateak hitz egiten duen hizkuntza honen arrastorik apenas dagoen arren, gaur egungo ardatzera itzuli da. Azaroaren 30ean, Martas Las Herasek eta Ainhoa Zamanillok zuzendutako Erromintxela dokumentala estreinatu zen, non erromaniaren eta euskararen arteko interkonexio kulturaletik jaiotako hizkuntza bat agerian jartzen den. Euskal gizartearentzat ezezaguna den hizkuntza-errealitate bat erakusten du eta horrek ijitoaren eta euskaldunen arteko senidetasuna erakusten du. Badirudi ehunka Erromintxela hiztun baino ez direla geratzen gaur egun geure artean. Zaindu, Erromintxela.