- Genero rolek bizitza baldintzatzeko duten gaitasunean murgiltzen da Karmele Jaioren (Gasteiz, 1970) azken eleberria, Aitaren etxea. Etxe horren arrakalak atzemango ditu laster Ismael protagonistak, eta bere maskulinitatea eraisteko, izan behar duen gizon izateko modu hori kinkak jartzeko, ahots berri bat emango dion barne bidaiari ekingo dio. Baina ez da bakarra izango. Harekin batera, Jasonek eta Libek, eleberriko hiruko protagonista osatzen duten pertsonaiek, norberaren kontraesanak agerian utziko dituen prozesu propioa abiatuko baitute.
Zer nolakoa da eleberrian marraztu duzun aitaren etxe hori?
-Etxea da, zentzu zabal batean. Zein gizartetan bizi garen erakusten du eleberriak eta nola gizarte hau oraindik ere aitaren etxea den, inoren etxea baldin bada oraindik ere gizonena baita neurri handi batean, gizonentzat diseinatutako leku bat. Poliki-poliki aldaketak ematen diren arren, oraindik ere klabe horretan dago pentsatuta mundua.
Ulertua dudanez, hasiera batean 'Hil ezazu aita' zuen izenburutzat eleberriak...
-Egia esan, hasiera-hasieran Aitaren etxea izena zuen. Gero zalan-tzak eduki nituen, bereziki Amaren eskuak nire beste nobela zela eta, iruditzen zitzaidalako errepikakorra izan zitekeela. Zalantza hori izan nuen eta aldatu egin nion. Azken momentuan erabaki nuen berriro ezetz, iruditzen zitzaidalako Aitaren etxea-k asko esaten zuela eta bat zetorrela eleberrian kontatzen denarekin.
Errepikakorra ez, baina bi izenburuek lotura sinboliko bat badaukatela atzematen da: amaren eskuak, zaintzari dagokionez; eta aitaren etxea, jendarte sistemari dagokionez.
-Bai, guztiz. Azken eleberrian ere aipatzen da zaintza baina, bai, Amaren eskuak-en zaintza zen gai zentraletako bat. Esku horiek zaintzaren garrantzia irudikatzen zuten. Azken honetan, aldiz, zaintzari ematen ez zaion balioa nabarmentzen da, hutsune hori da erakusten dena, eta nola hutsune hori emakumeen eskuekin betetzen den, hein handi batean. Gizarte bezala, ez dugu kon-tzientzia hartu gure dependentziaz: denok gara dependienteak eta denok daukagu elkarren beharra. Feminismoak oso ongi esaten duen bezala, zaintza erdigunean jartzeko beharra daukagu, eta horri balioa eman. Hala ez egiteak ondorio txarrak ditu gizartearentzat orokorrean, eta bereziki emakumeentzat: emakumeon osasunean, ekonomian, bizitzeko moduan...
Eleberriak hiru protagonista ditu, baina hiruen artean Ismael nabarmentzen da. Bere maskulinitatea kolokan jartzen duen pertsonaia bat da, genero rolak nola baldin-tzatu duen galdetzen diona bere buruari. Horrek barne-bidaia bat egitera bultzatuko du. Nondik abiatzen da bidaia hori eta noraino eramango dio?
-Liburu guztia, gizartean eta etxean jaso duen heziketa horren kontzien-tziazio prozesuaren azalpen bat da. Bereziki etxean zentratzen da, bere aitan. Munduari leku zehatz batetik begiratzen diola konturatzen da, eta leku hori faktore askok baldintza-tzen dutela: nola ikasi duen gizon izaten. Alde batetik, deseroso senti-tzen da gizon bezala bere gain jarri diren aurreikuspenak ez dituelako bete, ez duelako bere burrua horrela ikusten. Bestetik, berak ere mina eragiteko duen gaitasunaz kontzientziatzen da, hau da, nola bera ere izan daitekeen jaso duen eredu horren transmisore, ez agian bere aita bezala, baina antzeko modu batean. Kontzientzia hartzen hori Ismaelengan ematen da, eta baita beste emakumeengan ere, errenun-tziaren kontzientziazioa, adibidez.
Zergatik hasten da Ismael kon-tzientzia hori hartzen?
-Batetik, zaintzaren gaia dago: aitarekin egon beharra. Bestetik, indarkeriaren kontua dago: Iruñeko bortxaketa eta beste kasu batzuk ematen dira, eta deseroso sentitzen da, beldurra sentitzen du bere alabengatik baina baita errua ere, gizon izateagatik. Ez du oso ongi ulertuko zergatik sentitzen den errudun. Horren inguruan arakatu nahi nuen, gizonek horrelako indarkeria kasuen aurrean sentitu dezaketena.
Barne eztabaida hori duen gizon baten azalean jartzea ez da lan erraza suertatu izanen, ezta?
-Zaila izan zait, aitortu beharra dut. Emakumeen azalean sartzea errazagoa zait. Gizonaren buruan sar-tzea, eta gainera gai hauekin... Zailtasunak eduki ditut. Batetik, esperientzia batzuk falta zaizkit, gizonenak. Bestetik, ez nuen orokorkerietan jausi nahi, izan ere, gaia oso labainkorra da, ez da txuri-edo-beltzen kontu bat. Ez nuen gizonen karikatura bat egin nahi. Baina ariketa ederra izan da niretzako, ezagutzea, ikustea... Mundua nondik begiratu, modu desberdinean atzematen duzu: gizonen buruan sar-tzeak eman dit aukera hortik ikusteko. Denok egin beharreko ariketa bat dela uste dut.
Deskubrimendu bidaia bat, beraz.
-Niretzat idaztea beti da deskubrimendu bidaia bat, hasten naizenean inoiz ez dut jakiten oso ondo zer kontatuko dudan. Prozesua bera bilaketa bat izaten da, nora joan nahi dudan jakiteko. Kasu honetan, irakaspena literaturak orokorrean ematen duen bat izan da: nire buruan modu oso abstraktuan zeuden ideia, kontzeptu eta hitz batzuk leku zehatz batera eramatea, lurrera jaistea. Pertsonaien azalean sartzerakoan, kontzeptu horiek akzio bihurtuta ikusi ditut. Zailena izan da.
Eleberriko pertsonaien kontraesanak nabarmendu nahi izan dituzu. Genero rolen arrakaletatik sortzen al dira kontraesan horiek?
-Nik uste denok ditugula kontraesanak eta ahalegin berezia egin dut pertsonaienak nabarmentzeko. Baina bai, generotik begiratuta ere gure kontraesanak ditugu: hainbat gauza oso argi eduki ditzakegu, adibidez, feminista bezala. Baina batzuetan, askotan, kontraesanak aurkitu ditzakegu gure teorian, aldarrika-tzen ditugun gauza batzuen artean. Gizarteak horretan ere indar handia dauka, nabarmenak ez diren iner-tzia asko daude. Ismaelen kasuan, errepikatu nahi ez duen aitaren ereduan aurkitzen ditu bereak. Honetan, nork ez dauka kontraesanik? Ez da inor salbatzen.
Genero rolek, ezbairik gabe, asko balditzatzen gaituzte. Orokorrean, esango zenuke gehien baldintza-tzen gaituen faktorea dela?
-Ez dakit honekin ranking bat egin daitekeen, baina posible balitz hiruko podiumean egon beharko li-tzatekeela uste dut, dudarik gabe. Agian, goi-goian. Izan ere, jaiotzetik beretik baldintzatzen gaitu. Ezberdin hitz egiten zaio jaio-berriari neska edo mutila izan. Mutila baldin bada, "zein indartsua" esaten zaio; neska bada "zein polita". Desberdin begiratzen zaituzte generoaren arabera eta gauza desberdinak espero dira bakoitzetik. Horrek markatzen du izugarri, adinak baino gehiago, eta ondorioak larriagoak dira emakumeontzat.
Genero rolaren deseraikuntzak, ezinbestean generoa bera desagertaraztera eraman gaitzake?
-Generoaren gainetik, uste dut inportanteena pertsona bakoitza bakarra eta diferentea dela onartzea da. Hori da oinarria. Gero, modu batera edo bestera sailkatu... Azken finean lortu behar dena denok eskubide, aukera eta betebehar berdinak izatea da. Teoria desberdin asko daude feminismoaren barrenean, ez naiz horretan sartuko, baina esango nuke inportanteena berdintasun hori bermatzea dela.
Genero rolen baldintzapena haustea, emakumeontzat, bada prozesu askatzaile bat. Baina kontutan hartuta euren pribilegioen ezinbesteko galera, zer da gizonentzat?
-Portzentaia batean, erabateko gizon izateko behar hori gainetik kentzea askatzailea ere bada. Baina, batez ere, irakaspen bat da. Euren pribilegioen kontzientzia izatea eta pribilegio horiei uko egiteko prest egotea beharrezkoa da. Esaldi batean oso erraz esaten da, baina egunerokoan irakaspen zaila da gizonentzat. Guk eduki dugu urgentzia bat ulertzeko zer gertatzen den, feminismoaren tresnak eduki ditugu. Baina gizonei ere asko irakatsi diezaioke feminismoak, gizarte guztiaren onurarako. Irakaspena da eta, neurri batean, bada askatzailea ere.
Bizi gaituen larrialdi eta krisi garaiotan, aitaren etxeko paretak argiago atzematen direla dirudi...
-Bai, noski. Inoiz baino biluziagoa ikusten da gizartea eta inoiz baino argiago ikusten da zer den garran-tzitsua eta zer ez. Literatur sorkun-tzan, pertsonaia bat ondo ezagu-tzeko muturreko egoeretara eraman behar duzula esaten da: pertsonaiak momentu horretan zer egiten duen, hor ikusi dezakezu benetan nolakoa den. Gizartearekin antzeko zerbait gertatzen da. Bapatean krisi egoera batean gaude eta inoiz baino argiago ikusten dugu hainbat gauza gabe bizi gaitezkeela, lehentasunezkoak iruditzen zitzaizkigunak; baina inolaz ere ezin garela bizi zaintza gabe. Zaintzarekin zerikusia duen guztia ezinbestekoa dela nabarmendu da, argi gelditu da erdigunean egon behar duela. "Normaltasunera" bueltatzean hori mantenduko ote den da galdera.
Feminismoaren eskutik azken urteotan emakumeen eskubideen alorrean eman diren aurrerapausoak urratzeko arriskua badago?
-Krisiak beti dira arriskutsuak egoera larrienetan daudenentzat. Egunotan arrisku taldeen kontzeptua adi-tzen da maiz. Baina inolako krisirik etorri gabe, baditugu jada arriskuan dauden taldeak. Emakumeak hor daude, zentzu askotan: ekonomikoki, indarkeriari dagokionez... Orain bizitzen ari garen kasu honetan, indarkeria jasaten duten emakumeen egoera zelakoa izan behar duen imajina dezakegu. Krisietan, batez ere ekonomikoak direnean, erakundeen esku uzten da lehentasunezkoa zer den erabakitzea, eta lehentasunezkoa zer den aukera-tzen den momentuan beti dago arriskua zenbait gauza bigarren maila batera jaisteko.
"Zein gizartetan bizi garen erakusten du eleberriak, nola hau oraindik ere aitaren etxea den, inoren etxea baldin bada oraindik ere gizonena baita neurri handi batean"
"Denok gara dependienteak eta denok daukagu elkarren beharra. Feminismoak oso ongi esaten duen bezala, zaintza erdigunean jartzeko beharra dugu"
"Mundua nondik begiratu, desberdin atzematen da: gizonen buruan sartzeak eman dit aukera hortik ikusteko. Denok egin beharreko ariketa bat dela uste dut"
"Gizonari asko irakatsi diezaioke feminismoak, gizarte guztiaren onurarako. Beraientzat irakaspen bat da, neurri batean, bada askatzailea ere"
