“Azkenerako, Elbira Zipitria adiskide baten moduan ikusi dut”

Obra guztiak, hein batean, beti dira subjektiboak. Kasu honetan subjektibotasun hori azpimarratu duzu: planoetan ageri zara, zuk jarri diozu ahotsa filmari... Zergatik jorratu duzu Elbira Zipitriaren istorioa zure subjektibitatetik?

-John Bergerrek zioen hildakoak irudimenean bizi diren pertsonak direla. Hasieratik nekien, nahiz eta ikerketa sakona egin, pelikulan ageri den Elbira hori nire Elbira izango zela. Batez ere, kontuan izanda filmean jorratzen diren gaiak oso barnekoak direla, ez dira bakarrik bere ekintza historikoak. Bera ez dago bizirik, bere barnean murgiltzeko nire subjektibitatea gehitu behar nuen eta mahai gainean argi utzi behar nuen nire irudimenaren isla zela. Ezin dut ziur esan Elbira horrelakoa zenik; bere bizitzan sakon murgilduta jaso ditudan kontakizunak, esperientziak eta horiek guztiak barneratu ditut eta hortik atera da guztia.

Zure Elbira hori, ia-ia, mamu baten moduan ageri da filmean. Nola gorpuztu duzu?

-Hasieran ikerketa bat izan zen: garaiko testu historiko asko irakurri nituen. Elbiraren profila hartuta gai asko landu daitezke: euskara, euskararen sorrera pedagogikoa, euskal kultura, kontu ekonomiko-politikoak... Bere bizitza pertsonalaz jakiteko berarekin harremana izan zutenekin kontaktuan jarri nin-tzen. Gaur egun horietako batzuk nire lagunak dira; sentitu nuen Elbira Zipitriaren bizitzaren erdigunean nengoela, berari buruz asko nekielako. Leku askotara joan naiz, maite zituen mendietara eta herrietara.

Elbira Zipitriaren figurara hainbeste hurbiltzeak ez zizun arazorik ekarri?

-Momentu jakin batean saturazioa sentitu nuen. Filmak izan duen zailtasun handienetariko bat distantzia falta izan da. Zentroan nengoen, esperientzia pertsonal baten moduan bizi nuen guztia. Iturri askotara jo nuen eta informazio asko neukan. Saturatu egin nintzen eta alde egin nuen. Beste film bat egiteko eskatu zidaten eta urtebetez ez nuen Elbiran pentsatu ere egin. Bueltatzean beste toki batean nengoen. Informazio eta esperientzia horiek guztiek nire gorputzean poso moduko bat utzi zuten; hortik aurrera filma lantzeari ekin nion. Zipitria oso gertukoa nuen eta esperientziatik sortzen hasi nintzen.

Mexikotik Donostiara etorri zinen 2011an. Fermin Calbeton kaleko 26. zenbakiko bigarren pisua alokatu zenuen, 60 urtez Zipitriaren etxe izan zena, baita bere “isilpeko iraultzaren santutegia” ere.

-Oso istorio polita da. Beti diot Elbirak aurkitu ninduela ni. Mexikotik etorri berri, ezer bilatu gabe oraindik aukera hau etorri zitzaidan. Etxera ikustera joan nintzen eta hori nire lekua zela pentsatu nuen. Elbira Zipitriaren plaka hor dago eta jabeak azaldu zidan hor bizi izan zela. Ez nekien bera nor zen, arrastorik ere. Handik denbora batera Mari Karmen Mitxelenaren biografiatxo bat hartu nuen; Elbirarekin lan egindako irakaslea da. Flipatzen hasi nintzen, emakume honek gauza asko egin zituelako. Nire jakin-mina piztu zuen. Etxean, behin, salara sartu nintzen eta zi-ztada bat nabaritu nuen, zenbat gauza gertatu ote ziren han? Metafora erabilita, presentziaz beterik zegoen etxe hori.

Ez zenekien Elbira Zipitria nor zen. Zer da ikasi duzuna?

-Luzea izango zen horri erantzutea. Zazpi urte eman ditut film hau egiten. Pelikula nire prozesu guztiaren destilazioa da, sintesia. Gauza asko gelditu dira bidean. Zer ikasi dut? Dena. Elbira egon da nire bizitzaren erdigunean denbora luzez, pertsonalki eragin nau. Mexikotik itzuli zen Maider eta oraingoa ez dira bera. Zergatik? Batez ere, Elbirarekin izan dudan esperientzia honengatik. Ez bakarrik bere bizitza ezagu-tzeko egin dudan ahaleginarengatik, bere bizitzak galdera asko eragiten zizkidalako ere. Prozesu pertsonal oso sakona izan da niretzat.

Dokumentalean bere ezizena, ‘Ira’, erabiltzen duzu berari buruz hitz egiteko. Gertuko lagunak direnen ezaugarria da hori.

-El Día egunkarian idazten zuenean ezizen horrekin sinatzen zuen. Gainera, esanahi askoko hitza da. Aipa-tzen duzun bilakaera hori eman da, nik Elbirarekiko dudan erlazioan. Hasiera batean, gauza asko egin zituen pertsonaia historiko bat zen. Pixkanaka gerturatzen hasi zen eta bide horretan sentipen asko izan ditut: beldurra eman dit, maitagarria suertatu zait... Azkenerako, adiskide baten moduan ikusi dut, bere argilunak ezagutzen ditut eta, zentzu batean, maite dut. Berarekin erlazio pertsonal bat dudala senti-tzen dut, nahiz eta nik irudikatua izan (barreak).

Nolakoa zen Elbira Zipitria?

-Oso bizitza misteriotsua izan zuen. Beste garai batzuk ziren eta bere haurtzarotik ez da asko ezagutzen. Oso pertsona pasionala zela uste dut. Buruan ideia batzuk zituen eta ardura handiarekin bere bizitzan aurrera eraman behar zituela uste zuen. Horiekin konprometitu zen, euskal kulturarekin, abertzaletasunarekin eta euskararekin, onerako eta txarrerako. Gerra Zibila baino lehen hasi zen aktibista gisa. Garai horietan oso alaia zela irakurri nion norbaiti. Gerra Zibila eta frankismoa etorri ziren gero; horrek belaunaldi hori guztia tristatu egin zuen. Euskal kultura moztu zen. Tristatzen zarenean pasioak asko egiten du behera. Elbira oso sutsua zen, asko haserretzen zen zerbait gustuko ez zuenean. Zahartzaroan ere, ez zen gertatu berak nahi zuena. Franco hilda, jainkoa eskoletatik kanporatua izan zen, ez zen inoiz euskara batuaren aldekoa izan...

Argi-ilunak, tristezia... Deigarria da elkarrizketatu dituzun ikasleek maistraren inguruan gauza bera esatea: “Zakarra zen”.

-Egin zuena egiteko zer beste jarrera izan behar zuen? Nola izan behar zuen? Oso gogorra izan behar duzu, zakarra. Pelikulan ezagutu zuten pertsona gutxi ageri dira baina bidean zehar ezagutu nituen askok zakarra gisa definitu dute, hori da izenondo gakoa. Zakartasunak garaiarekin du zerikusia. Halere, duda egiten dut, ea zakartasun hori ez den gehiago ezbaian jartzen emakumeen kasuan, gizonen kasuan baino. Barandiaran ere zakarra zen baina ez da berari buruz aipatzen den lehenengo ezaugarria.

Nola izan da proiektuaren bilakaera?

-Lehenengo hiru urteak nire kontura ikertzen eman nituen. Gerora, Eusko Jaurlaritzak idazteko diru-laguntza bat eman zidan eta horrek filma mugimenduan jarri zuen. Hortik aurrera, Ikusmira Berriak programan hartu egin zuten, oihartzun gehiago emanez. Ekoizleak bilatzen hasi nintzen, crowdfounding bat ere egin genuen.

“Etxea eta identitatea” diozu filmean. Zerikusirik dute?

-Filmaren gaietako bat hori da, identitatea. Euskal Herriaren historian badakigu zer nolako garrantzia izan duen etxeak horretan. Identitatea askotan jorratu dudan gai bat izan da eta Mexikotik bueltan euskal nortasunarekin zerikusi handia izan duen etxe batekin egin nuen topo. Nire ibilbide guztian identitatearen inguruan egindako gogoeta guztiak hemen bukatzen zirela antzeman nuen edo pelikula honen bitartez aurrez aurre begiratzen niola, ez bakarrik euskal nortasunari, emakumeenari ere. Etxe baten barruan egiteak lotura asko dauka horrekin, euskaltasunarekin.

Barnerako identitate bat al da gurea?

-(Barreak) Elbiraren garaietan, bai. Ez dut uste, gaur egun, horrenbestekoa denik. Identitatea gauza asko dira, performatiboak ere dira. Elbirak bazuen identitateari buruzko kon-tzeptu bat, nik asko ireki dut hori. Zer da emakumea izatea, zer euskalduna izatea? Horri ere begiratu diot pelikulan.

Zipitriaren etxearen barruan filmatu duzu, hori da kontatzen denaren “begi-muga”. Zaila izan da?

-Hasiera batean, kontzeptu gisa, zaila izan zen. Bakarrik hasi nintzen, gerora Zazpi t’erdi ekoiztetxekoekin taldetxo bat egin genuen. Bost ginen eta ez zen hain zaila. Oso zaila izan zena muntaketa izan zen. Oso klaustrofobikoa iruditzen zitzaidan. Gainera, oraindik han bizi nintzen. Ahotsak ere etxean grabatzen nituen, ez nuelako estudioetara jo nahi. Bukatzeko beharra sentitzen nuen: muntaketan etxea ikusten nuen eta handik aterata etxera itzuli behar nuen.

“Klaustrofobikoa”, beraz.

-Bai, eta batzuetan beldurgarria (barreak). Denbora guztian presen-tzia bati deitzen ari zara. Ez da ezer gertatu baina pentsatzen nuen handik atera behar nuela (barreak).

Etxe barruan filmatuta, nola izan zen iluminazio lana?

-Oso elementu gutxirekin egin genuen. Oso garrantzitsua zen naturaltasuna. Argi artifizial oso gutxi erabili dugu. Zazpi t’erdiko David Aguilarrekin gauza asko probatu genituen, gauza askorekin jolastu genuen oso modu naturalean. Asko esperimentatu dugu.

Zer proiektu dituzu orain esku artean?

-Badut bat, baino ez du honekin zerikusirik. Araban, Kuartangoko bailaran western amateur bat filmatu zuten, Algo más que morir. Hura nola egin zuten kontatu nahi dut. Nire proiektuari Kuart Valley deitu diot. Western generoan murgiltzen ari naiz. Abuztuan espero dut grabazioa bukatzea.