“Medio publikoetan lan bera egiteagatik gutxiago kobratu izan dut euskaraz eginez gaztelaniaz baino”

-Jendeak esaten duenean bizitza laburra dela? Gazterik hiltzen bazara, bai; baina adinetara heltzen bazara, gauza asko egiteko denbora ematen dizu. Eta pertsona desberdin asko izateko ere bai.

Zenbat Arantxa egon dira orain arte?

-Pila bat. Eta etortzeko daudenak.

Eta horietako zein saritu dute?

-Bada, teorian, idazlea eta euskaltzalea. Eta idazle naizen aldetik, emakumetasuna azpimarratu dute.

Garaian gaude, ezta?

-Maila batean bai. Gauzak oso desberdinak dira horren inguruan gaur egun eta orain dela 20 urte... eta gutxiago ere bai. Aurten jardunaldi feministetara joan naiz, Durangora; bosgarrenak ziren. Eta izan nintzen lehenengoetan ere, 1977an. Tartean ez nintzen joan eta bata eta bestearen aldean, desberdintasuna izugarria da. Alde guztietatik.

Aitzindaritzat duzu zure burua?

-Hori esaten dute, baina nik ez dut sekula kontzientzia hori izan. Ni idazten hasi nintzenean ez zitzaidan iruditu gauza arraro bat egiten nuenik. Ni betidanik izan naiz irakurlea: gehiegi, nire amaren esanetan. Ezkutatu ere egin izan naiz irakurtzeko. Eta nik emakumeek idatzitako liburuak irakurtzen nituen. Ez zen ezer beste mundukoa. Ez nekiena da euskararen munduan zein egoeratan geunden. Norbaitek esan izan balit, idazten ari nintzenean, zurea izango da emakume batek euskaraz idatziko duen lehenengo eleberria... bada, ez dakit ausartuko nintzatekeen.

Lehen esatera nindoan, 72 urte dituzula eta oraindik agenda begiratu beharrean zaudela hitzorduak adosteko. Zer da jubilazioa zuretzat?

-Ez dakit, ez naiz jubilatu eta ez dut asmorik ere.

Buruak ez dizu eskatzen?

-Ez! Kontu korronteak eskatzen dit lanean jarraitzea. Ez da dotorea hori aipatzea baina hori horrela da. Ezingo nuke daukadan jubilazioarekin bizi. Eta kotizatu, 44 urte.

Ez zen normalena zure adineko emakumeen artean.

-Begira, nik abantaila hori dut, nire belaunaldiko emakume askok izan ez dutena. Niri ez didate sekula esan: ezkontzen zarenean lana utziko duzu. Nik beti jakin izan dut lana izango zela nire bizibidea.

Anton Abbadia saria ematerakoan azpimarratu dute “bizitza osoan zehar euskararen alde lan egin” duzula. Zer uste duzu?

-Hori horrela da. Ni euskaldun zaharra naiz aitaren erabakiz. Baina nik nire bizitzaren zati handi bat pasa dut, haurtzaroan, eta gero ere bai, ikasitakoa baztertzen... Oraindik geratzen zait zer baztertu. Baina euskararena ez dut baztertu. Agian hori da gelditzen zaidan gauza nabarmenena etxean ikasitakoen artean. Eta agian, hor ikasi nuen nik, beste ezertan baino lehen (euskararen defentsan esan nahi dut), korrontearen kontra igeri egiten.

Esan duzu oso irakurlea zinela. Gaur egun, tamalez, idatzizko medioetan gabiltzanok jabetzen gara gertatzen ari denaz: hau da, jendeak gero eta gutxiago irakurtzen duela.

-Ez nago hain seguru. Nik txikitan ezagutu nituen etxeetan, gehienak libururik gabeak ziren. Eta gurean bazeuden. Gure aita harro zegoen horretaz. Hau agian ez luke idazle batek esan behar, baina pertsonak, pertsona izateko kontatu behar du eta kontatutakoa entzun. Horrek egiten gaitu pertsona. Istorioak behar ditugu. Bigarren mailako kontua da zeren bidez jasotzen ditugun. Eta ez da egia lehen jendeak bizia irakurtzen pasatzen zuenik. Gutxiengo batek irakurtzen zuen. Nik ezagutu ditut analfabetoak nire haurtzaroan. Gaur egun, aldiz, analfabetorik ez dugu.

Kazetaria ere bazara? Nola ikusten duzu iraultza teknologikoa? Mobilaz egiten dugu ia dena eta titular irakurleak bihurtu gara. Ez dugu sakontzen. Are gutxiago euskaraz. Zer diozu? Nora goaz?

-Horrela da. Eta nik medio publikoetan lan egin dut eta lan bera egiteagatik gutxiago kobratu euskaraz eginez gaztelaniaz baino; medio berean.

Noizko kontuak dira horiek?

-Atzokoak? Ez dut gehiago seinalatu nahi. Oso tristea da. Eta horren esplikazioa da gaztelania jende gehiagora heltzen dela.

Merkantilista hutsa.

-Bai, baina era berean ez da kontuan izaten euskaraz egiteko gai garenok ere gutxiago garela eta plus bat eduki beharko genukeela. Batez ere, alderdi abertzaleen artean, ez? Eta joera hori ere ez da hain nabarmena.

Hala ere eutsi diozu euskarari.

-Bai, nik eusten diot, baina ni freelance naiz azken 40 urteetan eta eskatzen didatena egiten dut. Egin izan dut denetik. Bai irrati, bai telebista, bai prentsa idatzian. Irratian batez ere gehiena gaztelaniaz egin izan dut, baita telebistan ere, baina bestela gehienetan euskaraz egin izan dut eta horrela egiten dut orain ere bai. Baina gazteak ginenean, ametsik zoroenetan ere ez genuen espero telebistarik, ez irratirik, ez ezer, euskaraz izatea. Kobazulotik gatoz.

Ahaztu egiten dugu?

-Bai, baina nire adinekook badakigu zein kobazulotik gatozen. Guretzat euskara ahozko zerbait izan da eta etxeko zerbait. Nik ikasketa guztiak gaztelaniaz egin ditut.

Zure ahalegin propioa izan da, beraz, euskaraz aritzea?

-Nik anaia eta ahizpa ditut eta biek jarraitu dute gurasoek markatutako bidea. Nik ez nuen hori nahi izan. Gure amarentzat gailurra, zerumuga, Aurrezki Kutxa zen. Eta horretarako hezi ninduten. Hori egin izan banu, seguru jubilazio hobea izango nukeela. Baina dantzatutakoa ez didate kenduko.

Abbadia saria jasotzen duen bigarren emakumezkoa zara, Karmele Esnalen ondoren (1999). Egia da besteren batek ere jaso izan duela elkarteren baten izenean, baina ez nominalki. Zer deritzozu?

-Oraindik ere emakumeak salbuespen bat kontsideratzen dira, bitxikeria bat. Literaturaren esparruan ere bai. Eta begira orain zenbat emakume dagoen. Ni bolada batean bakarra izan nintzen. Orain pila bat daude. Literaturak, euskaraz, ez dizu bizitzeko bezainbeste ematen; inori ez dio ematen. Ezta Atxagari ere. Literatura hutsaz bizitzea. Orain dela urte asko, gure semeak zortzi bat zituela, nirekin Durangora (azokara) etorri zen eta esan nion nire liburu bat saltzen duen bakoitzean argitaletxeak marra bat egiten duela. Azaldu nion, marra bakoitzeko, nik kafe bat nuela hartzeko. Orain ez da ezta kaferako iristen. Nire azken liburuak 92 zentimo eman dizkit saldu den bakoitzean.

Tristea.

-Noski, Fernando Aramburu baldin bazara eta saltzen badituzu 700.000 ale? 700.000 kafe!

Denak ezin edan, ordea.

-Bainatu zintezke kafetan, Kleopatra esnetan bainatzen zen bezalaxe; baina gu beste zifra batzuetan mugitzen dira.

Euskarazko idazleak unibertso mugatua du eta salmentek ez dute zerikusirik, ezta?

-Eta hori orain, kontuan izanik, azken 25 urteotan edo, gure liburuak itzuli egiten dituztela. Eta badira idazle batzuk irakurle gehiago dituztenak euskaratik kanpo euskaraz baino. Ez dira asko, baina batzuk bai. Atxaga bat, seguru. Eta Kirmen Uribe, agian ere bai. Etxeparek lehenengo liburua atera zuenetik, 1987 edo 88 arte ez zaigu hori gertatu. Gure liburuak ez ziren itzultzen. Guretzat ziren. Aurrera pauso handia izan da itzulketa.

Bizitza osoan zehar lan egiteagatik bai, baina “momentu zailetan” ere egin duzula aitortu dute saria ematean. Bota adibideak.

-Frankismoa seguru, baina momento oso txarra izan zen euskararen batasunaren prozesua eta ez da kontatu, ibilbidean oso gaizki gelditzen garelako, nahiz eta foto-finishean, azkenean guapo ateratzen garen. Baina oso prozesu itsusia izan zen. Eta gainera hor Francok ez zuen zerikusirik. Gure asuntoa izan zen.

Aurrera egin nahi zutenak eta ez?

-Hor ikasi nuen nik zer-nolako trebetasuna daukagun euskaldunok iritzi desberdina duena etsai bilakatzen. Eta horrek kezkatzen nau izugarri. Ez dut esango euskaldunok bakarrik hori egiten dugunik, baina beno, nik ezagutzen dudana gurea da.

Oso gaizki pasatu zenuen?

-Bi aldiz gelditu nintzen lanik gabe hori dela eta.

Zein urteri buruz ari gara?

-1972, 1973... Hatxeak gora, hatxeak behera. Eta lanik gabe gelditzea? hau da, lana ez zen niretzat apainketa bat. Ordurako aita hil zen eta etxean soldatak amarena eta nirea ziren. Besterik ez. Anaia ikasten ari zen.

Eta horregatik izan zen, batuaren alde egiteagatik, hau da, hatxearen alde?

-Zuzenean horrela esanda, bai. Eta ez naiz bakarra. Hor defentsa gehiago zuten bai Ramonek (Saizarbitoria), bai Ibonek (Sarasola). Ahulena ni nintzen eta ahulenarengana jo zuten.

Emakume zinelako?

-Emakume izateagatik ere bai, baina nik uste dut soziologikoki ahulena nintzelako. Bitan gertatu zitzaidan, andereño hasi behar nintzela. Zuk hau idatzi duzu? Ez zaitugu hemen nahi, esan zidaten. Amak esaten zidan: Zoaz kanpora. Aita bukaerara arte gaizki ibili zen egoera frankista hartan eta zuri gauza bera gertatuko zaizu. Eta nik: ez noa inora, ama. Eta dena hatxea gora... Eta pasa egin ginen. Baina, beno, hori bukatu zen. Pedro Miguel Etxenike eta Carlos Garaikoetxeari esker, bukatu zen. Baina ez da kontatu hor guztia. Eta ez naiz bakarra.

Hala ere, denok dugu onartua batuaren onura gaur egun?

-Arrazoi genuen, mekaguen la puñeta! Elkarrizketa batean Carlos Garaikoetxea lehendakariak esan zidan berak errespetatzen zuen jendeak esaten ziola: es ke hatxea komunista da. Eta Garaikoetxeak barre egiten zuen. Berarentzat, argi dago esker-eskuinen arteko lehia zela.

¿Barne borrokak?

-Badakit Etxenike, hezkuntza sailburua zela, ibili zela batzokiz batzoki urak baretzen. Ibon Sarasolaren (hizkuntzalaria eta Anton Abbadia saria 2017an) ustez, asuntoa zen gazteak versus zaharrak. Eta nik uste dut bietatik zegoela. Zaharrek statu quoa defendatzen zuten eta gazteok? Egia da ere bai zaharrenak eskuindarrak zirela eta gazteok gehiago jotzen genuela ezkerrerantz. Eta hor, goiko jeltzaleak ez zirela oraingoak. Ibon Sarasolak dio, bere analisian, Garaikoetxeak eta Etxenikek erabaki hori hartu izan ez balute, prozesua moteldu egingo zatekeela, baina erremediorik gabe beteko zela handik urte batzuetara.

Euskaltzain ere bazara orain.

-Baina ohorezkoa bakarrik. Eduki dut aukera, baina ez dut nire burua hor ikusten. Nik asko errespetatzen dut erakundea. Euskaltzaindiagatik eta Mitxelenagatik izan ez balitz, are zailagoa izango zatekeen kontua.

Lehen esan duzu korrontearen kontra igeri egiten eskarmentu handia duzula. Zure inguru gertu-gertuenekoan ere hori tokatu zaizu... Gogorra, ezta?

-Izan da. Orain ez da.

Ezkatak atera zaizkizu?

-Asko baretu da kontua eta ezkatak ere atera zaizkit, nola ez? Nik badakit seguru, euskararen batasunarekin gertatu zen bezala, hau ere (Hondarribiko Alardearena) konponduko dela. Ez dakidana da ni bizirik nagoen bitartean gertatuko den ala ez. Izan ere, 25 urte daramatzagu honekin.

Goierritarra izaki, aitortu behar dizut ez dudala ondo ulertzen hemen bizi duzuena. Akaso, herritar askok kanpo erasotzat hartu dute eta horrek erreakzioa sortu du Alarde mistoaren kontra?

-1996an egiaztatu zen ez zetorrela kanpotik, barrukoa zela. 26 ginen lehenengo urtean atera ginenak eta horietatik lau, kantinera izandakoak. Barru-barrutik zetorren. Orain ez dute esaten kanpotik datorrenik. Joan den urtean ginen 900 eta piko; ia mila. Igandea zen. Hori ez da gertatuko hurrengo urtean. Berriz 700 edo horrela izango gara. Baino 700 izanda, ez dago Hondarribiko familiarik aldamenean edo barruan inor ez daukanik. Eusko Alderdi Jeltzaleak nahi duenean konponduko da hori. EAJ transatlantikoa da eta, nire ustez, mugitzen hasi da.

‘Zergatik panpox’ek, zure obrarik goraipatuenak, egungo gai asko jorratzen ditu, nahiz eta 1979an idatzi zenuen: feminismoa, kon-tziliazioa (eza)...

-Bai, hala da. Hori esaten didate, aktualitate handikoa dela.

Zein iritzi duzu emakumearen egungo egoeraz? Beldur zara alderdi batzuek erakusten ari diren jarrera atzerakoiez?

-Berdintasunaren eta feminismoaren marea gora dator. Eta badakit, halako batean, mareak behera egingo duela, baina itsasoa beti egongo da hor. Horrek ez du atzera biderik. Ez Vox, ez ezer.

Baina zuk 1979an gauza horiek idazten zenituenean, ez ziren bat-batean esandakoak, ezta?

-Ni feminista nintzen ordurako. Begira, Franco hil zenean, nik nire inguruan nabaritu nuen lehenengo aldaketa ez zen politikoa izan, baizik eta nire inguruko bikoteak desegiten hasi zirela. Eta desegitean gizonak alde egiten zuen. Nik momentu horretan ez nuen seme-alabarik, ez bikoterik. Baina agian horregatik jasotzen nituen lagunen malkoak.

Txema ez zen existitzen zurean, baina bai inguruan.

-Badakit emakume horien egoera ez zela nirea, baina halako batean esan nuen: hau kontatu egin behar dut. Gero ikasi dut lehenengo pertsonan kontatzen duzunean, irakurleak pentsatu nahi duela zure bizitza kontatzen ari zarela. Zirrikitu batetik ari dela ikusten. Hori behintzat lortu nuen. Idazten ari nintzen bitartean, ama abandonatua nintzelako. Baina soilik idazten ari nintzen bitartean. Oihu bat zen. Seguru asko, niregana negarrez etortzen ziren emakume horiek ez ziren arruntegiak ere. Bazuten txisparen bat hor.

Piztu gabe, akaso?

-Feminismoarekin gertatzen da harri bat putzu batera botatzen duzunean bezala, lehenengo zirkulua txikia eta sakona dela eta zenbat eta zabalago, orduan eta ahulago. Eta orain, dirudienez, beste harri bat bota da. Baina azken zirkulua, ahula izanda ere, ailegatu da izugarri urruti.

Orain dela bi urte martxoaren 8aren inguruan sortu zen mugimendua ere bai?

-Seguru asko hori beste harrikada bat da. Baina aurreko harrikada, nire belaunaldiak bota zuena, izugarri zabaldu da.